To refer to this article use this url: http://www.quotidian.nl/vol03/nr01/a04
Nederlandse identiteit
Vaak wordt een als ‘inheems’ of ‘oorspronkelijk’ ervaren cultuur herontdekt in omstandigheden waarin mensen het gevoel hebben dat hun eigen nationale, regionale of lokale identiteit onder druk staat (Dibbits 2009, 70). De traditionele Holland-symbolen spelen in op een collectieve behoefte aan het benoemen van de Nederlandse identiteit, met een knipoog naar de stereotiepe beeldvorming over Nederland. De commerciële en nieuwsmedia benadrukken het typisch Hollandse van de symbolen en verbinden deze met een gevoel van een nationale identiteit.
Identiteit hangt nauw samen met identificatie: via identificatie kan men zich ‘verbinden’ met een persoon, beweging, een groep of een object (Grever en Ribbens 2007, 22). Een paradoxaal kenmerk van identiteit is dat het verandert door tijd en context, maar dat er tevens sprake is van een mate van gelijk blijven. Deze koppeling tussen continuïteit en identiteit slaat een brug tussen verleden, heden en toekomst. Identiteit en geschiedenis zijn nauw met elkaar verbonden (Lorenz 2006, 274 en 282). Mensen en groepen ‘vinden’ hun identiteit niet, maar ‘vormen’ hun identiteit in een reconstructie van het verleden (Lorenz geciteerd naar Grever en Ribbens 2007, 23). Men zoekt of creëert tradities, symbolen en mythen om het heden te legitimeren, om zo gemeenschappen een gevoel van identiteit te kunnen geven (Hobsbawm 1983). De Holland-symbolen zijn een voorbeeld van een constructie van identiteit door middel van een gesuggereerd gemeenschappelijk verleden en dragen op die manier bij aan ons identiteitsbesef.
Door toe-eigening, zingeving en representatie worden objecten en erfgoed symbolische bouwstenen voor een identiteitsbesef op nationaal niveau (Frijhoff 2007, 24-25). Frijhoff beschrijft het Nederlandse immaterieel erfgoed, waar een deel van onze identiteit door wordt vormgegeven, heel treffend als ‘de collectieve symboliek van het kleine nationaal genieten, identiteit verbeeld in hagelslag, pindakaas, katjesdrop, maatjesharing, oranjebitter, Sinterklaas. Vaderlands genot, maar ook nostalgie.’ (Frijhoff 2007, 26) Dergelijke herkenbare symboliek, waartoe ook de traditionele en rustieke Holland-symbolen behoren, is belangrijk voor een gevoel van verbondenheid binnen de natie. Door het brede aanbod van voorwerpen met traditionele Holland-symbolen in uiteenlopende typen winkels en door de presentatie ervan, doen de objecten een appèl op een gevoel van nationale eigenheid. De nationale identiteit lijkt te koop en verbeeld in allerhande gebruiksvoorwerpen.
Nationalisme heeft een negatieve bijklank (Dibbits 2011, 145). Daarom is het lastig om elementen die ons dagelijks aan de natie herinneren te benoemen. Billig heeft de betekenis van nationalisme gedifferentieerd. Hij onderscheidt ‘banal nationalism’ van ‘hot nationalism’. Hot nationalisme gebruikt hij voor het nationalisme dat opkomt in tijden van sociale ontwrichting en dat voorkomt in extreme sociale bewegingen. Deze vorm van nationalisme is opvallend en herkenbaar. De term banaal nationalisme gebruikt Billig voor gewoonten en elementen uit het dagelijks leven waardoor de gevestigde naties worden gereproduceerd en burgers steeds worden herinnerd aan de natie. Die verwijzingen zijn zo gewoon, zo continu, dat ze niet bewust worden opgemerkt (Billig 1995, 5-8, 44). Hiervan zijn de gebruiksvoorwerpen met Holland-symbolen een voorbeeld, ze herinneren ons op een terloopse manier aan onze nationaliteit. Ze gaan er op een speelse manier mee om, waardoor de bovengenoemde negatieve bijklank van nationalisme nog sterker naar de achtergrond wordt geschoven.
Door veranderingen kan de binding met het verleden verstoord raken. Als dit gebeurt, wordt de behoefte aan geschiedenis groter, krijgen oude identiteiten meer nadruk of worden nieuwe identiteiten in het leven geroepen (Grever en Ribbens 2007, 23). Het WRR-rapport legt uit dat de actualiteit van de vraag naar wat de Nederlandse identiteit is, veroorzaakt wordt door ontwikkelingen van globalisering, europeanisering, individualisering en de daarmee gepaard gaande multiculturalisering. Het zijn de processen van migratie en multiculturalisering die de zoektocht naar nationale identiteit het meest op scherp hebben gesteld en van een emotionele lading hebben voorzien (Identificatie met Nederland 2007, 11 en 22-24). Deze vier maatschappelijke ontwikkelingen worden hieronder toegelicht. Zij vormen de context waarin de trend van de gebruiksvoorwerpen met Holland-symbolen begrijpelijk wordt.